زکات در اصطلاح فقهی پرداخت مقدار معینی از مال است که در قرآن کریم معانی عامی دارد و به کمکهای واجب و مستحب گفته می شود. در اهمیت زکات همین بس که یکی از پایه های دین مبین اسلام شمرده شده و به عنوان درمان دردهای اقتصادی جامعه محسوب می شود؛ چنان که اگر برای عضوی از بدن کسی ناراحتی ای پیش بیاید او را از حرکت می اندازد، در جامعه نیز اگر گروهی با مشکلات مالی روبه رو شوند، حرکت آن جامعه فلج می شود.

 آری! زکات در برزخ در کنار نماز تجسّم یافته و مونس انسان می شود و توجه بدان از وظایف مهم شرعی و اسلامی ما است زیرا:

1ـ زکات، سیر کردن فقراست و سیر کردن فقرا، رمز سیر بودن در قیامت و روز محشر است؛ (همان، ص 684(

2 ـ زکات، مدال افتخار اسلامی بودن آدمی است که نپرداختن آن علامت خارج شدن از مدار ایمان و اسلام است؛ (همان، ص 58(

3- از اولین وظایف حکومت صالحان رسیدگی به فقرا در سایه پرداخت زکات است: «الذین ان مکّناهم فی الارض أقاموا الصّلاة و آتوا الزّکاة» (سوره حج (22) آیه 41(

4 ـ با پرداخت زکات، سلام و صلوات پیامبر را دریافت می داریم؛ چون خداوند به پیامبر فرموده: زکات مردم را بگیر و بر آنها درود فرست؛ (سوره توبه (9) آیه 103(

5 ـ دریافت کننده زکات در ظاهر فقرا هستند، ولی در واقع خداوند است و این اهمیت برجسته زکات را می رساند. (همان، آیه 104)

 ادلّه وجوب زکات

آیات محکم قرآنی در قرآن کریم واژه زکات به همراه مشتقاتش 59 مرتبه در 29 سوره و 56 آیه به کار رفته، که 27 مورد در کنار نماز آمده است.

1 ـ دسته ای از آیات، اصل زکات را مطرح کرده و آن را در ردیف نماز قرار داده اند و پرداخت زکات را مانند اقامه نماز واجب دانسته و از شعائر دینی و علایم ایمان به حساب آورده اند

2ـ آیاتی هستند که به دادن زکات امر نموده و آن را به عنوان معامله با خدا قلمداد نموده اند. (تفسیر علیا، دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی، ص 252 ـ 253 ؛ به عنوان نمونه سوره احزاب (33) آیه 33 ؛ سوره مجادله (58) آیه 13)

3 ـ برخی از آیات نشان دهنده تشریع اصل این فریضه عبادی و اقتصادی هستند و به طور کلی درباره این که چه مقداری گرفته شود و در چه موردی گرفته نشود، ساکت می باشند، که ظهور دارد در این که زکات در کل اموال لازم است؛

4-برخی از آیات، مصارف زکات را به طور دقیق شمارش نموده اند و رهبری امت اسلامی باید زکات گرفته شده را در این مصارف به کار بیندازد. (منابع مالی دولت اسلامی، اسداللّه بیات، ص 25 بحث زکات)

علامه طباطبایی رحمه الله آیه «خُذ مِن اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها...» (سوره توبه (9) آیه 103) را آیه وجوب زکات دانسته و نوشته است:

 این آیه شریفه متضمن حکم زکات مالی است، که خود یکی از ارکان شریعت و دین اسلام است؛ هم ظاهر آیه این امر را می رساند و هم اخبار بسیاری که از طریق ائمه معصومین علیهم السلام و از غیر ایشان نقل شده است. ( المیزان، ج 9، ص 377 ؛ ترجمه المیزان، ج 9، ص 512)

زکات مخصوص دین اسلام نیست

 زکات علاوه بر دین اسلام در ادیان پیشین نیز بوده است؛ یعنی زکات به همراه نماز از مشترکات همه ادیان آسمانی است و آیات بسیاری در قرآن کریم گواه این مدعاست. (سوره مریم (19) آیه 31 ؛ سوره بقره (2) آیه 43 ؛ سوره بینه (98) آیه 5

 با بررسی آیات و روایات در می یابیم که زکات در اسلام همانند زکات در دیگر ادیان الهی نیست که صرفا مبتنی بر یک نوع وصیت و سفارش اخلاقی باشد؛ بدین جهت که مردم رغبت به برّ و نیکی پیدا کنند و از بخل بپرهیزند، بلکه فریضه ای الهی است و بی اعتنایی به آن فسق است و منکر وجوب آن، کافر می باشد. (زکات، محسن قرائتی، ص 19 ـ 22)

اموال زکوی

(مالهایی که زکاتشان واجب است):1ـ انعام ثلاثه (شتر ـ گاو ـ گوسفند)؛2ـ طلا و نقره؛3ـ مال التجارة؛4ـ معادن و رکاز؛5ـ محصولات زراعی و میوه ها

ابوحنیفه به عمومات «و ممّا اخرجنا لکم من الارض» و «آتوا حقّه یوم حصاده»، متمسک شده، غلات و همه میوه ها و سبزیجات و صیفی جاتی مانند بادنجان و خربزه و... را متعلق زکات می داند.

فخر رازی در تأیید این قول در تفسیر خود ذیل آیه «و مما اخرجنا...» می نویسد:

ظاهر الایة یدلّ علی وجوب الزکاة فی کل ما تنبته الارض علی ما هو قول ابی حنیفه.

ظاهر آیه دلالت بر وجوب زکات در هر آنچه از زمین می روید دارد، چنان که نظر ابوحنیفه نیز چنین است.

ابوحنیفه همچنین نصاب را در انواع آن معتبر ندانسته و گفته است: زکات بر کم و زیاد آنها واجب است.

نظرامام مالک و امام شافعی: زکات هر چیزی که برای مخارج زندگی ذخیره شود مانند گندم، جو، برنج، خرما و... واجب است.

حنابله به وجوب زکات میوه و زراعتی که وزن شده و ذخیره گردد قائل شده اند. سه مذهب اخیر، نصاب این زکات را پنج وسق ـ هر وسق 60 صاع (هر صاع برابرِ 2830،464 گرم است)  یا 50 کیل مصری است ـ می دانند. آنان می گویند، همه این محصولات اگر از آب باران یا آب جاری آبیاری شده 10/1 یک دهم و اگر از آب چاه و امثال آن آبیاری شده، 20/1 یک بیستم از آنها را باید برای زکات استخراج نمود.

مستحقین زکات :

مذاهب اهل سنت، مستحقین زکات را همان اصناف هشتگانه ای که قرآن کریم معرفی فرموده، می دانند، که عبارتند از:1ـ فقیر؛ 2ـ مسکین؛ 3ـ کارمندان و عوامل جمع آوری زکات؛ 4ـ مؤلفة قلوبهم، یا کسانی که با زکات به اسلام متمایل می شوند؛ 5ـ رقاب، منظور خریداری بندگان و آزاد کردن آنان است؛  6ـ بدهکاران؛ 7ـ فی سبیل الله؛8ـ در راه ماندگان.

 سوره بقره آیه 110 ((و برپا دارید نماز را و بدهید زکات را و آنچه پیش میفرستید از برای خدا از خیر و نیکی می یابید آنرا نزد خدا البته خدا به هرچه میکنید بینا است.))

 امام صادق(ع) فرمود: هنگامی که آیه زکات در ماه رمضان نازل شد که : از اموال آنان صدقه بگیر تا آنان را پاکیزه و تزکیه نمایی

پیامبر خدا (ص) دستور داد که سخنگویش در بین مردم اعلام کند که: خدای متعال زکات را بر شما واجب کرد همانگونه که نماز را بر شما واجب کرد.(وسائل‌الشیعه جلد 6  صفحه 3)

 امام باقر(ع) فرمود: اسلام بر پنج پایه استوار است: نماز، زکات، روزه، حج، و ولایت اهل بیت (ع). (بحارالانوار جلد 68  صفحه 332)

امام علی(ع): شما را به زکات وصیت و سفارش می‌کنم، از پیامبر شما که درود خدا بر او و خاندانش باد شنیدم که می‌فرمود: زکات پل اسلام است، پس کسی که زکات بپردازد از پل می‌گذرد، و کسی که آن را نگهدارد به پایین سقوط خواهد کرد، و پرداخت زکات خشم پروردگار را فرو می‌نشاند. (بحارالانوار جلد 77 صفحه 407)

گردآوری و تنظیم: حجت الاسلام دانیال کشتمند